ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ, ΙΔΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΥΔΡΕΥΣΗΣ& ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΕΥΑΘ ΑΕ) «Δεν είναι η ενότητα της ζωντανής-ενεργούς ανθρωπότητας με τις φυσικές-ανόργανες συνθήκες μεταβολισμού της φύσης, και συνεπώς η «αξιοποίηση» της φύσης από τον άνθρωπο, ….αλλά ο διαχωρισμός ανάμεσα στις ανόργανες συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης και στον ίδιο τον άνθρωπο, ολοκληρωτικά εμφανής μόνο στη σχέση διαχωρισμού μισθωτής εργασίας και κεφαλαίου, που χρειάζεται μελέτη και ερμηνεία». (Κ. Μarx, Grundrisse) 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΕΙΣ ΚΑΙ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ» Οι σύγχρονες αναδιαρθρώσεις σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, η παγκοσμιοποίηση των αγορών κεφαλαίου, εργασίας, προϊόντων και υπηρεσιών σε συνδυασμό με την εφαρμογή νεοφιλελεύθερων πολιτικών σε τοπικό, εθνικό ή υπερ-εθνικό επίπεδο δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστη την ελληνική κοινωνία. Μια από τις θεμελιώδεις διαστάσεις των αλλαγών αυτών είναι η ιδιωτικοποίηση πολλών δημόσιων, κοινωφελών επιχειρήσεων και υπηρεσιών σε τομείς όπως η υγεία, η πρόνοια ή οι μεταφορές. Τα τελευταία χρόνια στο επίκεντρο των προωθούμενων πολιτικών βρέθηκε και η ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης, τάση που στην Ελλάδα βρήκε πεδίο εφαρμογής στα δύο μητροπολιτικά πολεοδομικά συγκροτήματα της χώρας. Οι πολιτικές που φέρνουν στο προσκήνιο το αστικό νερό ως δυνητικό πεδίο κερδοφορίας για το κεφάλαιο προωθούνται από διεθνείς πρωταγωνιστές που χαράζουν στρατηγικές στον τομέα του νερού (οργανισμούς, περιφερειακές ή διακρατικές ενώσεις και πολυεθνικές επιχειρήσεις). Είναι ενδεικτικό πως με βάση πρόσφατες εκτιμήσεις του περιοδικού Fortune, η «βιομηχανία νερού» αναμένεται να είναι ανάμεσα στις τρεις πιο κερδοφόρες της νέας εποχής, μαζί με τη φαρμακευτική και την μικροηλεκτρονική. Η κυρίαρχη αντίληψη που συνοδεύει αυτές τις πολιτικές υποστηρίζει πως, τόσο η υστέρηση των υπανάπτυκτων ή αναπτυσσόμενων χωρών σε θέματα επαρκούς κάλυψης των βασικών αναγκών ύδρευσης όσο και τα φαινόμενα κρίσης στις δημόσιες παροχές ύδρευσης των αναπτυγμένων χωρών μπορούν να λυθούν με την αξιοποίηση των ευέλικτων εργαλείων που περιλαμβάνουν οι στρατηγικές ιδιωτικοποίησης. Στην ίδια λογική κινούνται και διεθνείς πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ενδεικτικά αναφέρονται οι πιέσεις που άσκησε ώστε να συμπεριληφθεί ο τομέας του νερού υπό τους κανονισμούς του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου αλλά και οι δύο πρωτοβουλίες που χρηματοδοτεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (EU Water Initiative, EU-ACP Water Facility) και στοχεύουν στην προώθηση της συμμετοχής του ιδιωτικού τομέα σε νέα κράτη-μέλη και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες. Η κυρίαρχη πολιτική προώθησης της συμμετοχής ιδιωτικών κεφαλαίων στις εταιρίες ύδρευσης έχει σκόπιμα συνδεθεί με την ανάγκη μετάβασης σε μια νέα εποχή όπου η έμφαση πλέον θα δίνεται στη «διαχείριση της ζήτησης» και στην εξοικονόμηση του σημαντικού αυτού αγαθού. Σύμφωνα με τις σχετικές απόψεις που επενδύουν σε μια καλλιεργούμενη φοβία γύρω από μια επερχόμενη «περιβαλλοντική κατάρρευση», το νερό πρέπει να γίνεται πλέον αντιληπτό και σαν ένα οικονομικό αγαθό, πέρα από δημόσιο, απαραίτητο για την αναπαραγωγή της ανθρώπινης ύπαρξης και παραγωγής. Στα πλαίσιο αυτό υπογραμμίζεται πως η παλιότερη έμφαση στην αξία χρήσης του νερού και στη διαχείριση της προσφοράς αυτού οδήγησε σε σπατάλη και περιβαλλοντικά καταστρεπτικές χρήσεις. Στον αντίποδα, η αντιμετώπισή του νερού ως οικονομικού αγαθού με ενσωμάτωση στην τιμολογούμενη αξία του, του όποιου περιβαλλοντικού κόστους συνδέεται με την παραγωγή, διανομή και χρήση του, μπορεί να οδηγήσει σε αποτελεσματική και ισότιμη χρήση. Οι αποφάσεις, τα επίσημα κείμενα και η βιβλιογραφία που αφορούν στην παραπάνω προσέγγιση έχουν προφανείς αναφορές και συσχετίσεις με την όλη προβληματική περί “αειφόρου ανάπτυξης”. Έχουν δε συνδεθεί με μία σχολή σκέψης που αποκαλείται “περιβαλλοντισμός της αγοράς” (market environmentalism). Σε όσα ακολουθούν, θα παρουσιαστούν κάποια πρώτα αποτελέσματα σχετικά με τη μετάβαση σε ένα νέο μοντέλο ιδιωτικο-οικονομικής διαχείρισης, όπως αυτό καταγράφεται μέσα από το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης. Η εταιρεία ύδρευσης της πόλης συγκεντρώνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μιας και επίκειται νέα πώληση μετοχών της σε ιδιωτικά κεφάλαια και ταυτόχρονη παραχώρηση του μάνατζμεντ σε ιδιώτη επενδυτή. 2. ΚΡΙΣΙΜΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΑΘ Α.Ε 2.1 Σύντομο ιστορικό και στοιχεία παγίων της ΕΥΑΘ, γεωγραφική επέκταση Στην Ελλάδα την ευθύνη της παραγωγής-διανομής-διαχείρισης του αστικού νερού και της αποχέτευσης έχουν οι Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης Αποχέτευσης (Δ.Ε.Υ.Α) που αποτελούν Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου. Οι πρώτες προσπάθειες «μερικής ιδιωτικοποίησης» μέσα από την εφαρμογή του θεσμού των Συμπράξεων Δημοσίου- Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) εμφανίζονται στις επιχειρήσεις που εξυπηρετούν τα Πολεοδομικά Συγκροτήματα και τμήματα των ευρύτερων περιοχών Αθήνας-Πειραιά και Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για τις αντίστοιχες Ανώνυμες Εταιρίες “Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας” (ΕΥΔΑΠ Α.Ε.) και “Εταιρία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης”, (ΕΥΑΘ Α.Ε.). Οι δύο εταιρίες έχουν εισαχθεί στην κύρια αγορά του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών. Η ΕΥΔΑΠ Α.Ε., η μεγαλύτερη εταιρεία στην Ελλάδα στην αγορά του νερού, προέρχεται από μια ιδιωτική αμερικανική εταιρεία (ULEN) η οποία ως το 1974 συμμετείχε στη διαχείριση της ύδρευσης της πόλης. Η σύγχρονη ιδιωτικοποίηση και των δύο εταιρειών ξεκινάει με σχεδόν ταυτόχρονες νομοθετικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ (Ν. 2744/1999 & Ν. 2651/1998 για Αθήνα και Θεσσαλονίκη αντίστοιχα) στα τέλη της περασμένης δεκαετίας. Το μοντέλο - σχήμα που προτάχθηκε είναι αυτό της σύμβασης παραχώρησης με ταυτόχρονη δημιουργία κοινοπρακτικών εταιριών τύπου “joint venture” με συμμετοχή του δημοσίου. Έτσι, και στις δύο περιπτώσεις τα κυριότερα πάγια απορροφήθηκαν από τις αντίστοιχες νεοϊδρυθείσες εταιρίες παγίων, παραμένοντας στην ιδιοκτησία του δημοσίου, το οποίο υποχρεούται να προμηθεύει τις ιδιωτικές πλέον εταιρίες με ακατέργαστο νερό. Στη μετοχική βάση της ΕΥΔΑΠ ΑΕ, εκτός του Ελληνικού Δημοσίου (61,3%) και της Αγροτικής Τράπεζας Ελλάδος (10%), κανένας μέτοχος δεν κατέχει πάνω από το 5% του μετοχικού κεφαλαίου. Στην περίπτωση της ΕΥΑΘ, με την πρόσφατα εξαγγελθείσα πώληση από το μερίδιο του δημοσίου (74% στις αρχές του 2009) αναμένεται σύντομα (και κατά πάσα πιθανότητα) η πολυεθνική Suez γαλλικών συμφερόντων να διευρύνει το 5% που ήδη κατέχει. Παράλληλα, δυο μεγάλες εργοστασιακές μονάδες της ΕΥΑΘ έχουν παραχωρηθεί για πενταετή εκμετάλλευση σε κοινοπραξία της εν λόγω πολυεθνικής με τεχνική εταιρεία. Οι εγκαταστάσεις που διαθέτει ή διαχειρίζεται, βάσει της από 27.7.2001 σύμβασης με το Ελληνικό Δημόσιο, η Ε.Υ.Α.Θ. Α. Ε. είναι (α) τα έργα υδροληψίας, (β) τα εξωτερικά υδραγωγεία με τις γεωτρήσεις και τους σχετικούς αγωγούς, (γ) τα αντλιοστάσια και οι δεξαμενές και (δ) το δίκτυο διανομής με τους αγωγούς και τα υδρόμετρα. Κατά το 2007 η επιχείρηση παρουσιάζει τα εξής στοιχεία (σε παρένθεση ορισμένες μεταβολές ως προς το 2003): · 112 γεωτρήσεις · Μέση ημερήσια παροχή νερού 250 000 m3 · Μέση ημερήσια επεξεργασία λυμάτων 170 000 m3 · Μήκος αγωγών Δικτύου Υδρεύσεως 1800 χλμ χωρίς τους αγωγούς του Αλιάκμονα (2004: 1500 χλμ, +20%) . · Μήκος αγωγών Δικτύου Αποχέτευσης 1600 χλμ (2004:1500 χλμ, +6,7%) · Αποθήκευση σε 12 δεξαμενές · 470.000 πελάτες ύδρευσης (+ 6,81%) – εξυπηρέτηση 1.050.000 περίπου ατόμων. Σημαντικότερη προσθήκη στα βασικά «πάγια» ύδρευσης της Θεσσαλονίκης την περίοδο διαχείρισης του δικτύου από την ΕΥΑΘ Α.Ε αποτελούν i) το νέο αντλιοστάσιο-δεξαμενή στην περιοχή της Καλλιράχης και ii) η διώρυγα που μεταφέρει το νερό από τον Αλιάκμονα με παροχές μεγαλύτερες των 150.000 κυβικών μέτρων. Σύμφωνα με την πρόοδο των διαδικασιών οριστικής υδροδότησης νέων περιοχών, στις 31-12-2008 ο συνολικός αριθμός των πελατών της Εταιρείας θα έφθανε οριακά ή θα ξεπερνούσε τις 500.000 (+36,36%). Στο τέλος του 2009 και με την προσθήκη επιπλέον δήμων- περιοχών το σύνολο των πελατών αναμένεται να είναι πάνω από 525.000 (+42%). Συνολικά προκύπτει μια αύξηση της τάξεως των 10.000 πελατών ετησίως για την περίοδο 2003-2009, με κύρια πηγή τους οικιακούς χρήστες. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1 οι βασικές διαφοροποιήσεις στην ποσοστιαία συμμετοχή κάθε κατηγορίας κατανάλωσης στην συνολική ποσότητα νερού είναι οι εξής: μείωση των «ιδιωτικών χρήσεων»[1], με ταυτόχρονη διεύρυνση του ποσοστού των υδροδοτούμενων υπηρεσιών ΟΤΑ[2] και διατήρηση των μεριδίων της οικιακής και δημόσιας κατανάλωσης. Πίνακας 1. Ποσοστιαία σχέση κατηγοριών κατανάλωσης & εσόδων πωλήσεων νερού ΕΥΑΘ Α.Ε, 2007
2.2. Οικονομικά στοιχεία και τιμολογιακή πολιτική Όσο αφορά στην τιμολογιακή πολιτική της εταιρείας, εντοπίζεται μια ισχυρή τάση εμπορευματοποίησης (commodification) ξεκινώντας από το 2003, στοιχείο μια συνολικής στροφής προς πολιτικές «διαχείρισης της ζήτησης». Στον Πίνακα 2 που ακολουθεί αποτυπώνεται η εξέλιξη των χρεώσεων στα επιμέρους κλιμάκια κατανάλωσης των οικιακών χρηστών με παράλληλους στόχους τη μείωση της αλόγιστης κατανάλωσης και παράλληλα την «εμπέδωση» στη συνείδηση του μέσου χρήστη της έννοιας της εμπορικής αξίας του νερού. Πίνακας 2. Εξέλιξη τιμών κατηγορίας οικιακών χρηστών ΕΥΑΘ ΑΕ, 2003-2011 (σε €/m³) Κλιμάκια κατανάλωσης Με την εφαρμογή της νέας πολιτικής, υπήρξαν άμεσα θετικά αποτελέσματα ως προς την αύξηση των εσόδων της εταιρίας. Μόνο για την περίοδο 2006-2007, καταγράφεται αύξηση κερδών κατά 6,24% (2,41 εκ €). Η αύξηση αυτή φαίνεται να προέρχεται κυρίως από την αύξηση των οικιακών τιμολογιακών και την αναπροσαρμογή των τιμών πώλησης στο Δημόσιο. Αυτό είναι εμφανές και από το ότι την ίδια περίοδο οι τιμολογηθείσες ποσότητες νερού ανήλθαν σε 65,.6 εκατ. m3, αυξημένες κατά λιγότερο από μισή εκατοστιαία μονάδα σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Συνολικά, τα έσοδα ύδρευσης αυξάνονται κατά 30,8%, τα αποχέτευσης κατά 53,1% και τα συνολικά έσοδα βελτιώνονται κατά 36,9% (2003-2007). Μια σχετικά πλήρης παράθεση των βασικών οικονομικών και παραγωγικών δεικτών της εταιρείας προσφέρεται στον Πίνακα 3 και τα συμπεράσματα προκύπτουν αβίαστα ακόμη και για κάθε κακόπιστο αναγνώστη. Συνολικά, η εταιρεία φιλοδοξεί να αξιοποιήσει τις θετικές οικονομικές επιδόσεις της σε σειρά νέων δραστηριοτήτων όπως η ανάπτυξη υδροηλεκτρικών έργων, η συνεργασία με εταιρίες ύδρευσης εκτός Ελλάδας και ειδικά στην περιοχή των Βαλκανίων, η συμμετοχή σε ποικίλα εταιρικά σχήματα και επενδύσεις στο χώρο της ενέργειας, οι δραστηριότητες εμφιάλωσης νερού από ιδιχήμαόκτητες γεωτρήσεις και η δραστηριοποίηση στον χώρο των τηλεπικοινωνιών (βλ. σχετικές εικόνες). Εικόνες: Διαφημιστικές καμπάνιες της ΕΥΑΘ ΑΕ για προσφορά εκπτωτικού κουπονιού αγοράς ειδών πλυντηρίου (αριστερά) και επερχόμενη συνεργασίας με γνωστή οινοποιία για παραγωγή εμφιαλωμένου νερού (δεξιά) 3. ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ Η δυναμική ιδιωτικοποίησης των εταιριών ύδρευσης και αποχέτευσης σε παγκόσμια κλίμακα φαίνεται να έχει τεχνηέντως συνδεθεί με τον στόχο της «αειφόρου» ανάπτυξης και της ορθολογικής χρήσης των υδάτων. Στη βάση αυτών των διακηρυγμένων στόχων προωθήθηκε το άνοιγμα της τμήματος της εσωτερικής αγοράς αστικού νερού σε εθνικά και διεθνή κεφάλαια, σε πολλές χώρες και στην Ελλάδα. Τα μέχρι τώρα στοιχεία για την Θεσσαλονίκη αποδεικνύουν πως η πολιτική αυτή βελτιώνει θεαματικά τα οικονομικά της εταιρίας, στηριγμένη σε δύο βασικούς πυλώνες: τη γεωγραφική επέκταση στον αστικό και περιαστικό ιστό (παραλαβές κατασκευασμένων δικτύων ΟΤΑ, κατασκευή νέων εγκαταστάσεων και δικτύων κυρίως υδρευτικών κ.α.) σε συνδυασμό με μια ιδιαίτερα επιθετική τιμολογιακή πολιτική και ταυτόχρονη μείωση της απασχόλησης. Μοιάζει μάλιστα σαν η βασική πηγή κερδοφορίας να προέρχεται περισσότερο από την αναθεώρηση των χρεώσεων και λιγότερο από την επέκταση των δραστηριοτήτων και την αύξηση πελατών, όπως μαρτυράει η αύξηση αυτή στους σχετικά σταθερούς ποσοτικά πελάτες αποχέτευσης. Πίνακας 3. Βασικοί οικονομικοί-παραγωγικοί δείκτες της ΕΥΑΘ ΑΕ, 2007 Δείκτης Καταληκτικά, η ιδιωτικοποίηση του νερού αποτελεί μια σημαντική πλευρά των σύγχρονων αναδιαρθρώσεων στο εσωτερικό των αναπτυγμένων κοινωνικο-οικονομικών σχηματισμών. Η πραγματικότητα αυτή συνδέεται με τη μετάβαση στην εποχή αναθεώρησης των νεοφιλελεύθερων καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων, οπισθοχώρησης του εργατικού κινήματος και αναζήτησης νέων πεδίων κερδοφορίας για το κεφάλαιο. Η διαδικασία της επένδυσης κεφαλαίων σε επιχειρήσεις ύδρευσης στο εσωτερικό αναπτυγμένων χωρών έχει προχωρήσει σημαντικά τις πρόσφατες δεκαετίες όπως αναδεικνύεται μέσα και από το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο αυτό οφείλουμε να επισημάνουμε τους κινδύνους που ελλοχεύουν από τις ισχυρές τάσεις συγκέντρωσης και μονοπώλησης των “αγορών του νερού” σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο. Η θέση του συνεπούς ταξικού εργατικού κινήματος για κοινωνικοποίηση των βασικών και συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής είναι περισσότερο επίκαιρη αναγκαία από ποτέ. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Bakker, J. K. 2003. An Uncooperative Commodity: Privatizing Water in England and Wales, Oxford University Press, 2003. EUWI, 2004. EU Water Initiative: Water for life, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, available at www.euwi.net (1/2009). ΕΥΑΘ, 2008. Ετήσιο δελτίο εταιρικής χρήσης 2007, Θεσσαλονίκη, διαθέσιμο στο www.eyath.gr (3/2009). OECD, 2003. Policy Brief: Public-Private Partnerships in the Urban Water Sector, available at www.oecd.org/publications/Pol_brief ecd.org/publications/Pol_brief (1/2009). Swyngedouw, E. 2005. Dispossessing H2O: the contested terrain of water privatization, Capitalism Nature Socialism, 16.1, pp.81-98. World Bank, 2006. Approaches to Private Participation in Water Services: a toolkit, Public-Private Infrastructure Advisory Facility & the World Bank, Washington. [1] Ως τέτοιες νοούνται η βιομηχανική και επαγγελματική χρήση και η κατανάλωση νερού από τα Ελληνικά Πετρέλαια ΕΛΠΕ. [2] Η ΕΥΑΘ παρέχει νερό σε συγκεκριμένους δήμους του νομού Θεσσαλονίκης, χωρίς αυτοί να αποτελούν βασικό μέρος της περιοχής δραστηριότητας της. Οι δήμοι με τη σειρά τους τιμολογούν τη διάθεση του νερού αυτού στους κατοίκους τους.